Fenicjanie używali oka jako amuletu, a wśród starożytnych grobowców w Kartaginie znaleziono wiele przykładów głowy zwierzęcia z niebieskiej ceramiki z bardzo dużym okiem na boku głowy, przykład takiego można zobaczyć na rys. II.*

Od prostych do złożonych amuletów przejście było łatwe, a w Gnostics Króla znajduje się ilustracja wygrawerowanego karneolu, pochodzenia grecko-egipskiego, chociaż wykonana przez europejską rękę, na której wokół centralnego oka przedstawione są: sowa, wąż, jeleń, skorpion, pies, lew i piorun. Wierzy się, że ten kamień ma amulet na każdy dzień tygodnia: lwa na dies Solis (niedziela), jelenia na dies Lunae (poniedziałek), skorpiona na dies Martis (wtorek), psa na dies Mercurii (środa), piorun na dies Jovis (czwartek), sowa na dies Veneris (piątek) i wąż na dies Saturni (sobota). W przypadku sowy zakłada się, że symbol Minerwy zastąpił symbol Wenus, ponieważ Wenus nie wydaje się być uważana za opiekunkę przed fascynacją, podczas gdy Minerva, nosząca głowę Gorgony, była jednym z najpotężniejszych ochronnych bóstw.

Oprócz kilku przypadków oko jako amulet wydaje się być już przeszłością, ale oczy wykonane z wosku lub srebra nadal są często wieszane przed ołtarzami ulubionych świętych we Francji, naszyjniki z płaskimi szklanymi oczami są sprzedawane w Syrii i Kairze, a wzory oczu są powszechnie używane przez Maurytów. Było mocno wierzone, że to pierwsze spojrzenie fascynatora było ważne do uniknięcia, a także że obiekt, na który zły wzrok najpierw padał, pochłaniał go i w ten sposób czynił go nieszkodliwym. Według Frommannda istniały trzy metody unikania fascynacji – poprzez wystawianie obiektów, które wzbudzały ciekawość lub radość, poprzez wystawianie obiektów świadczących o dobrym losie, które wzbudzały zazdrość i skierowywały zły wzrok na siebie, oraz przez robienie czegoś boleśnie niemiłego, co sprawiłoby, że fascynator obawiałby się, że będzie musiał zrobić to samo.

Plutarch twierdzi, że przedmioty stawiane w celu odparcia fascynacji czerpały swoją moc z groteskowego i śmiesznego wyglądu, który przykuwał zły wzrok do siebie. Zgodnie z tym mamy te liczne groteskowe kamienie z najlepszego okresu rzymskiego, które znaleziono w wielu muzeach, nazywane Grylli, od nowożytnego włoskiego grillo, czyli świerszcz lub pasikonik. Tak więc na rys. III mamy niemożliwego potwora utworzonego z połączenia głów barana, konia i człowieka. Z legendy o Perseuszu zabijającym Meduzę, której śmiał się tylko patrzeć w lustrze, pochodziła Gorgona jako amulet, a w greckiej sztuce miała początkowo formę odrażającej twarzy z psimi zębami i rozdwojonym językiem, ale potem stawała się bardziej wyrafinowana i stopniowo przekształcała się w kobiecą głowę o surowej urodzie. W późniejszych czasach warto przypomnieć, że była historia, jakoby Leonardo da Vinci namalował Meduzę, która rzekomo przeraziła jego ojca podczas pierwszego oglądania.

W Egipcie legenda o Gorgonie była nieznana, ale można ją prześledzić na Dalekim Wschodzie, a także na Borneo, Tahiti i w Peru. Rys. IV przedstawia kamień, który niewątpliwie świadczy o jego mocy jako amulecie. Składa się z głowy Gorgony i napisu poniżej: (TUTAJ W ORYGINALE JEST TEKST PO GRECKU) – „Chronię Roromandare”. Głowa Gorgony znajduje się w herbach Sycylii, gdzie umieszczona jest w centrum trzech ludzkich nóg. W herbie Wyspy Man nie ma centralnej głowy, ale w obu przypadkach tak zwany triskelion uważa się za modyfikację fylfot-krzyża Hii, który, jak można przypuszczać, jest amuletem przeciwko złemu oku. Prophylaktyczne zastosowanie, do którego używane były półksiężyce, rogi i podkowy, można w końcu prześledzić do Thotha, egipskiego skryby, który ważył dusze, gdy zostały one doprowadzone na sąd, i do Chonsu, o głowie jastrzębia, obaj byli przedstawiani z półksiężycem i tarczą księżyca, wyglądem księżycowym popularnie znanym jako „stary księżyc w ramionach nowego”. Izyda i Hathor, które w późniejszych czasach greckich i rzymskich całkowicie połączyły się z Izydą, noszą tarczę z rogami półksiężyca znacznie wydłużonymi, tak że wyglądają jak rogi krowy. Bóstwa wyróżniane przez półksiężyc były bóstwami księżycowymi, ale w przypadku Thotha i Chonsu tarcza reprezentowała również słońce, z ich połączeniem z Ra, egipskim bogiem słońca. Odpowiedniki Izydy i Hathor były Artemis i IO, ta ostatnia stała się tożsama z Herą, a wszystkie te bóstwa były symbolizowane przez półksiężyc.

Rogi noszone są jako amulety przez Indian Północnoamerykańskich, a wodz Mandan, przedstawiony na rys. V, ma na głowie skórę bizona z przyczepionymi rogami, a także sztylet w kształcie rogu wskazujący na jego czoło w kierunku wroga. Obok jego grota włóczni są też dwie rogi, górna z poziomo umieszczonym piórem. Inny amulet, otwarta dłoń, o której będzie mowa później, widoczny jest po prawej stronie jego szaty. Rogi są najbardziej powszechnymi amuletami, dlatego Neapolitańczycy w razie braku przedmiotu w kształcie rogu chronią się, wymawiając słowo corno lub coma. We Włoszech, zwłaszcza w Neapolu, uprząż wozu składa się dosłownie z czarów, takich jak pióra, włosy, jaskrawo kolorowe wstążki, wilcza skóra, wiszący róg, mosiężna blaszka z wygrawerowanymi świętymi lub aniołami i, co najczęstsze, półksiężyce. Efekt jest niezwykle błyszczący, ponieważ wszystkie ozdoby są z polerowanego mosiądzu, która jest trzymana w doskonałym stanie.

Kardynalne znaczenie ludzkiej dłoni, której wyższość nad dłonią małpy uważana jest przez wielu za bezpośrednie źródło wszystkich intelektualnych triumfów człowieka, sprawiło, że jej symboliczne użycie było zarówno starożytne, jak i uniwersalne. Mówi się, że jest to modyfikacja fylfot-krzyża Hidoos J-l, symbolu słonecznego.

W rzeczywistości często znajdujemy, że dłoń była szeroko używana jako amulet przeciw złemu oku; takie amulety można podzielić na cztery klasy – otwartą dłoń, mano cornuta, mano in fica oraz mano pantea. Najwcześniejsze przykłady otwartej dłoni pochodzą z etruskich grobowców, z których wydobyto proste przedstawienia dłoni wykonane z kawałków brązowej płyty, posiadające oczka, które pokazują, że były przeznaczone do noszenia. Na rys. VI przedstawione są

rysunki niektórych z nich. Gest mano cornuta, przypominający rogi symboliczne dla Izydy i innych bóstw związanych z księżycem, polegał na wyciągnięciu palca wskazującego i małego, a środkowy i serdeczny były zaciśnięte, czasami trzymane przez kciuk, a czasami nie. Prawa dłoń Neapolitańczyka jest stale w pozycji mano cornuta, wskazując w dół, a liczne amulety w tym geście są wykonane tak, aby wisiały w dół podczas noszenia. Mano in fica polega na zaciśniętej pięści z kciukiem wystającym między palcem wskazującym a środkowym. Angielskie idiom: „A fig for you!” można odnieść do tego gestu. Przykładem usołu mano in fica jako amulet jest smoczek dziecka, wykonany ze srebra i noszony na szyi, który można powszechnie kupić w sklepach w Rzymie. Jest to analogiczne do „korali i srebrnych dzwonków”, które były dawniej dawane małym dzieciom w Anglii. Mano pantea (pantea oznacza połączenie wielu atrybutów, wyrażające połączenie kilku pomysłów w jedną i tę samą formę) to gest polegający na wyciągnięciu kciuka i pierwszych dwóch palców, używany jako amulet długo przed czasem kapłańskiego błogosławieństwa, z którym teraz powszechnie go kojarzymy. W Muzeum Brytyjskim znajduje się model dłoni z gestem mano pantea, pokryty symbolami i emblematami mającymi charakter amuletów; dowód wiary w większą ochronę zapewnianą przez akumulację amuletów. Rys. VII przedstawia dłoń i tył modelu dłoni, który znajduje się w Berlinie. Ma około siedmiu cali wysokości i jest pokryty

symbolami. Bicz, który na egipskich rzeźbach zawsze widziany jest w prawej dłoni Ozyrysa, jest symbolem rządu. Wyjaśnienie to potwierdza fakt, że jest on umieszczony bezpośrednio nad wazą lub kantharusem, jednym z uznawanych symboli Ozyrysa. Ten naczynie było święte dla Bakchusa w czasach rzymskich, i udowodniono, że jest amuletem, ponieważ jest to jedyne urządzenie na tarczy jednej z Amazonki, namalowanej na słynnym wazonie w Arezzo. Popiersie na mons Jovis dłoni to Serapis lub Jowisz Serapis, głównie czczony w Aleksandrii. Egipska bóstwo to Ozyrys, nazywany Ozyrys-Apis lub Serapis, a koszyk na kwiaty lub kalathos na głowie tego popiersia wyraża wysokość słońca nad nami i wskazuje, że Serapis jest bogiem słońca. Na gemmach popiersie Serapisa jest bardzo powszechne, a gdy obiekt jest amuletem, intencja jest często wyraźnie wyrażona, jako (tekst w języku greckim) , „Pokonaj złe oko, o Serapisie!” W Anglii kult Serapisa istniał w czasach rzymskich, a w Muzeum w Yorku znajduje się dedykacyjna tabliczka znaleziona w ruinach rzymskiej cegły, która dowodzi, że tam zbudowano świątynię dla tego bóstwa. Prawie wszystkie inne symbole na tym przykładzie mano pantea należą do jednego lub drugiego z bóstw słońca i księżyca, nazywanych Ozyrys-Izyda lub Jowisz-Diana. I tu można zauważyć proces stopniowego zamieszania, łączenia i ostatecznej identyfikacji dwóch lub więcej bóstw. Matka z karmiącym dzieckiem to prawdopodobnie Izyda i Horus, a ptak to albo kogut, reprezentujący świt i w ten sposób typujący Dianę, albo orzeł, symbol Jowisza. Przedmiot bezpośrednio pod popiersiem Serapisa może być rogatywka, która jest symbolem Diany. Skarabeusz, który widzimy na dłoni, został już wymieniony jako potężny amulet używany w Egipcie do ochrony zarówno żywych, jak i martwych, i jest to symbol Ozyrysa, boga słońca. Żaba, ważna jako symbol w czasach egipskich i rzymskich, jest powszechnym amuletem przeciw złemu oku. Wąż był uniwersalnym symbolem we wszystkich mitologiach świata, krokodyl niewątpliwie był amuletem w średniowieczu, a pozycja żółwia, który był święty dla Kybele, na pewnym naszyjniku i na florenckim kamieniu, nie pozostawia wątpliwości co do jego ochronnego zastosowania. Trudno jest wyjaśnić wagi, które sięgają czasów ważenia duszy przez egipskiego Thotha, ale mając na uwadze wiedzę, że Libra lub Waga to jeden z znaków Zodiaku, i że rys. IX. prawie wszystkie inne znaki były używane jako amulety, możemy założyć, że znak Wagi był używany w ten sam sposób. Nóż lub sztylet można wyjaśnić mówiąc, że sugeruje róg. Należy powtórzyć, że wiara zakładana w tym licznych zbiorze amuletów połączonych w jeden był taki, że każdy dodany symbol zwiększał zbiorową moc całego. Dłonie opisane powyżej są dzisiaj robione w Rzymie i noszone jako amulety. Wracając na chwilę do żaby, widzimy na rys. IX bardzo rzadki przykład połączenia pogańskiej i chrześcijańskiej symboliki. Obiekt to amulet, składający się z żaby umieszczonej na półksiężycu z napisem IESUS + MARIA. Jest wyposażony w oczko do noszenia i nosi wszelkie ślady intensywnego użytkowania. Pan Elworthy (do którego książki o „Złym Oku”, opublikowanej przez pana Johna Murraya, jestem bardzo wdzięczny) uważał go za absolutnie unikalny, a znajdował się on w posiadaniu jego przyjaciela, pana Neville Rolfe. Cztery klasy amuletów wyróżnia profesor Haddon: (i) Te związane z tym, co nazywa magicznym zarażeniem, które zdobywają swoją moc dzięki temu, że były częścią lub fragmentem jakiegoś potężnego istnienia, zwierzęcia lub człowieka. W ten sposób skóra bizona z przyczepionymi rogami, noszona na głowie wodza Mandan, jest amuletem tego rodzaju. (2) Te związane z homeopatyczną, nazywaną również mimetyczną lub symboliczną, magią, które zdobywają swoją moc dzięki ich przypuszczalnemu podobieństwu do złego wpływu i ich

Moc takiego amuletu polega na tym, że przeciwdziała złym siłom w podobny sposób. Dobrym przykładem takiego rodzaju amuletu jest głowa Gorgony. (3) Fetysze, czyli amulety, których skuteczność wynika z ich bliskiego związku z wiarą w bóstwo. Okiem Ozyrysa jest przykład fetyszu. Gdy ta wiara zanika, te fetysze degenerują się w (4) przedmioty przynoszące szczęście, z których mam pantea, sprzedawane dzisiaj w sklepach w Rzymie, jest doskonałym przykładem. W tym kontekście Rys. VIII jest interesujący. Jest to ilustracja artykułu przedstawionego przez pana Edwarda Lovetta na spotkaniu Folk-Lore Society w czerwcu 1902 roku. Rysunki przedstawiają talizmany noszone przez różne rasy z różnych części kontynentu afrykańskiego oraz z wysp Pacyfiku. Udowodniono, że są to talizmany, a nie zwykłe ozdoby, ponieważ obiekt noszony przez jedno plemię nie ma wartości ani znaczenia dla sąsiedniego plemienia czy sąsiedniej wyspy. Ale ciekawostką jest, że są to „handlowe” talizmany, produkowane w Czechach na podstawie oryginalnych egzemplarzy, które są wymieniane na kość słoniową, skóry i pył złoty. Co więcej, są one przyjmowane z zachwytem przez tubylców, co dotyczy nie tylko talizmanów, które zostały starannie skopiowane z oryginałów, ale także zdegradowanych kopii, które otrzymały nieodpowiednie i absurdalne kolory, takie jak niebieski, zielony i różowy. Także szkło i bursztyn ustępują miejsca celuloidowi, najwyraźniej ku wielkiej satysfakcji tubylca. Nr 12A to zdegradowana forma grota strzały z niebieskiego szkła, chociaż wciąż zachowuje równoległe linie krzyżowe, które są prawie stałą cechą i prawdopodobnie reprezentują pozostałość po wiązaniu, dzięki któremu oryginalny grot strzały był przymocowany do jego trzonka. Zachowuje także nacięcia na krawędziach, które oczywiście są naśladownictwem nacięć w grotach strzał z krzemienia. Otwór służy do noszenia na palcu. 12B jest ze szkła i ma osmański symbol Gwiazdy i Półksiężyca w złocie, ale nie ma nacięć. Nr 13 to bardzo zdegradowana forma wykonana z celuloidu i nie ma ani równoległych linii, ani nacięć. Nr 8 jest ze szkła z napisami w języku arabskim, a nr 10 ze szkła, wykonane na wzór szczytu muszli stożkowej, którego spirala symbolizuje słońce. Seria, której ten ostatni jest przykładem, wykonana jest z różnokolorowego szkła lub celuloidu. Nr 16 ilustruje serię pazurów tygrysa ze szkła, czasem w różnych kolorach. Nr 17 to szklana ryba wykonana dla Birmy i Indii, podczas gdy 14A to ząb tygrysa, a 14B ząb dzikiego kota, oba wykonane ze szkła. Jak widać z tych przykładów, wkrótce będzie niemożliwe uniknięcie przedmiotów „wyprodukowanych w Niemczech” gdziekolwiek na powierzchni globu.

Krzyż nie ma miejsca wśród nowoczesnych amuletów używanych otwarcie jako ochrona przed złym okiem, po prostu dlatego, że stał się wielkim symbolem chrześcijańskim; ale przed nadejściem chrześcijaństwa nie ma wątpliwości, że krzyż był używany w sensie ochronnym. Nawet dzisiaj kobiety na Cyprze noszą krzyż w formie pętli, aby chronić się przed złym okiem i zapobiegać lub leczyć bezpłodność.

Można powiedzieć, że przesąd to prawda, która wymknęła się spod kontroli. Byłoby bardzo trudno ustalić dokładną ilość rzeczywistej prawdy leżącej u podstaw przesądu o złym oku. Zajmując się tym tematem, nieuchronnie przypominamy sobie o fenomenie mesmerizmu, z którym jest to wyraźnie związane, ani nie możemy ignorować prawdy, która wyraża się w przysłowiu, że „oko jest oknem duszy”. Król Artur Tennysona, śmiertelnie ranny w swojej ostatniej bitwie, opisuje siebie jako „Pozbawiony mocy w oku, która schylała wolę”. Henryk V Szekspira jest cytowany jako mający „Oko jak Mars, by grozić i rozkazywać”. Takich cytatów można by mnożyć w nieskończoność. Wszystkie one mają na celu pokazanie powszechnego charakteru przekonania, że ludzkie oko ma jakąś specjalną moc lub wpływ. Ucieczka przerażonej dziewczyny przed okiem jej rosyjskiego kochanka, opisana wcześniej w tym artykule, wcale nie jest odosobnionym przypadkiem. Trzeba przyznać, że jest daleka droga od tego do wiary, że pewne osoby z pozornie życzliwym wyrazem twarzy i z najlepszymi intencjami na świecie przynoszą nieszczęście tym, na których mają nieszczęście patrzeć, a idea w tej formie wydaje się bardziej związana z przesądem o „maskocie” odwróconym, osoba ze złym okiem działa jako rodzaj anty-maskotki czy niechcącego przynosić pecha. Nawet jeśli prawdopodobieństwo istnienia takiej mocy u pewnych osób można by było ustalić na podstawie niezliczonych przykładów, wciąż pozostaje wątpliwe, na ile oko podejrzanego Jonaha było odpowiedzialne za towarzyszące katastrofy. Nie musimy traktować sprawy zbyt poważnie, ale musimy przyznać, że takie przesądy są często spotykane wśród osób posiadających szeroką wiedzę o ludziach i rzeczach, i że był mądrym człowiekiem biznesu, który powiedział „Nie miej nic wspólnego z pechowcami”.