pełen tytuł: O Daimonionie Sokratesa. Studia E. W. Dobberkau.

Problem ludzkiej osobowości w najgłębszym stopniu objawił się starożytnym w Daimonionie Sokratesa i byli tego świadomi. Nie traktowali oni Daimonionu powierzchownie, jak to czynią nowocześni historycy filozofii, widząc w Daimonionie Sokratesa głos jego sumienia. Profesor Dr. Paul Deußen w swojej „Ogólnej Historii Filozofii ze szczególnym uwzględnieniem religii”, tom 2, część 1 „Filozofia Greków”, pisze:

„Drugi punkt oskarżenia, według którego Sokrates miał próbować wprowadzać nowych bogów, bez wątpienia wynikał z jego zwyczaju odwoływania się do swojego Daimonion, lub jak to również mówił, znaku pochodzącego od Boga, przy podejmowaniu decyzji, które były dla niego lub innych ważne. Był to wewnętrzny głos, według Ksenofonta zarówno zachęcający, jak i ostrzegający, a według Platona zawsze tylko powstrzymujący, o którym mówi: „Od dzieciństwa towarzyszy mi pewien wewnętrzny głos, który zawsze, gdy się pojawia, powstrzymuje mnie od czegoś, co zamierzałem zrobić, ale nigdy nie zachęca”. To zjawisko jest dla Sokratesa wysoce charakterystyczne. Dla niego prawdziwa wiedza była tylko taka, która została ujęta w jasne pojęcia, a jeśli nieokreślone uczucie, moralny takt, powstrzymywało go od jakiegoś działania, to to uczucie, ponieważ nie mógł mu dać pojęciowego wyjaśnienia, jawiło się jako coś obcego, jako boski znak, jako Daimonion.”

Do tego problemu nieco bliżej podchodzi Dr. Rudolf Eisler w swoim „Słowniku Filozofów”. Pisze on:

„Sokrates wyraża swoje przekonanie, że człowiek podlega boskiemu kierownictwu, przez odwołanie się do swojego „Daimonion”, do tego wewnętrznego głosu, który powstrzymuje go od niesprawiedliwości.”

Spójrzmy teraz, co pisze kapłan Apollina Plutarch w swoim traktacie „O Geniuszu Sokratesa”:

„Uważam, że Geniusz towarzyszył Sokratesowi od samego jego urodzenia jako pewna postać wskazująca drogę przez życie, która zawsze szła przed nim i w wszystkich ciemnych, niepojętych dla ludzkiego rozumu wydarzeniach rozświetlała mu drogę; tak, że często ten Geniusz sam z nim rozmawiał i nadawał jego decyzjom boski charakter. Możesz usłyszeć wiele dziwnych przypadków tego rodzaju od przyjaciół Sokratesa; podam tylko jeden przykład.”

Pewnego razu Sokrates udał się do wróżbity Eutyfrona. „Nagle się zatrzymał i po chwili namysłu zawrócił i wezwał swoich przyjaciół, którzy poszli nieco dalej, mówiąc im, że jego Geniusz powstrzymuje go przed dalszym pójściem.”

Większość wróciła z nim, ale kilku młodych ludzi nie posłuchało, „prawdopodobnie chcąc raz udowodnić, że Geniusz Sokratesa kłamie.” Jednak natknęli się na stado świń, których nie mogli ominąć w wąskiej uliczce. Kilku młodych ludzi zostało powalonych przez świnie, a reszta została zabrudzona błotem. „Tak więc zawsze z śmiechem wspominaliśmy Geniusza Sokratesa i jednocześnie podziwialiśmy, jak starannie bóstwo tego człowieka dbało o niego przy każdej okazji.”

„To, że Sokrates przez całe życie trwał w dobrowolnej biedzie, chociaż wielu jego przyjaciół z chęcią podzieliłoby się z nim swoimi bogactwami; że mimo wszystkich przeszkód, które napotykał na swojej drodze, wytrwale trzymał się filozofii, a nawet gdy starania i zabiegi jego przyjaciół ułatwiły mu ucieczkę z więzienia, był głuchy na ich prośby i nie chciał uciec przed nadchodzącą śmiercią, lecz odważnie stawił jej czoła; wszystko to dowodzi, że kierowała nim wyższa siła, która skłaniała go do cnoty lepszymi motywami. Słyszałem również, że przewidział upadek armii ateńskiej na Sycylii. Wcześniej jednak wydarzył się taki przypadek. Cyrilampes został ranny i wzięty do niewoli po bitwie pod Delium. Gdy dowiedział się, że Sokrates razem z Alkibiadesem i Lachysem uciekli bezpiecznie przez Rhetiste, obwiniał siebie i kilku swoich przyjaciół i towarzyszy, którzy mieli nieszczęście zostać zabici przez jeźdźców podczas ucieczki przez Parnes, że nie posłuchali Geniusza Sokratesa i obrali inną drogę, niż ta, którą wskazywał.”

O tym przypadku wspomina również Cyceron.

Simmias „kiedyś zapytał Sokratesa o jego Geniusza, ale nie otrzymał odpowiedzi i dlatego nie chciał zadawać kolejnego pytania. Jednak często był obecny, gdy Sokrates uznawał za chełpliwych tych, którzy twierdzili, że mają boskie objawienie, a wysłuchiwał tych, którzy twierdzili, że słyszeli głos, i wdawał się z nimi w poważne rozmowy.

Ten fakt doprowadził nas do myśli, że Geniusz Sokratesa nie był widzeniem, lecz odczuciem głosu lub słyszeniem mowy w sposób zupełnie szczególny, tak jak we śnie nie słyszy się rzeczywistej mowy, ale ma się wyobrażenie pewnych słów i mimo to wierzy się, że słyszy się innych mówiących. Czasami jednak zdarza się, że człowiek we śnie otrzymuje równie jasne natchnienie, ponieważ ciało podczas snu cieszy się całkowitą ciszą i spokojem; podczas gdy u ludzi obudzonych dusza nie jest w stanie zrozumieć wyższych istot. Zarówno zgiełk namiętności, jak i rozproszenie spowodowane tak różnorodnymi sprawami sprawiają, że nie słyszymy boskich napomnień ani nie możemy skierować naszych myśli na nie. Jednak Sokrates, którego czysty i wolny od namiętności umysł miał tylko ze względu na najpotrzebniejsze rzeczy kontakt z ciałem, odczuwał każde oddziaływanie i był wrażliwy na wszystkie nawet najszybsze wrażenia. Te wrażenia prawdopodobnie nie pochodziły od samego dźwięku, lecz od mowy Geniusza, która bez głosu działała na jego umysł.”

Ojcu Sokratesa wyrocznia nakazała, aby pozwolił swojemu synowi robić wszystko, co mu przyjdzie do głowy, nie zmuszając go do niczego ani nie powstrzymując go od niczego; miał raczej pozwolić jego pragnieniom biec wolno i jedynie składać śluby dla niego Jowiszowi i Muzom, nie martwiąc się więcej o swojego syna, ponieważ miał on w sobie samego przewodnika przez to życie, który był lepszy niż wszyscy inni nauczyciele i wychowawcy. To jest opinia, jaką miałem o Geniuszu Sokratesa zarówno za jego życia, jak i po jego śmierci. To, co usłyszałem od Timarchusa z Cheronei na ten temat, można łatwo uznać za bajki.

Timarchus zmarł bardzo młodo. Przed śmiercią poprosił Sokratesa, aby pochował go obok Lamproklesa, jego syna, który zmarł kilka lat wcześniej i z którym żył w bliskiej przyjaźni z powodu tego samego wieku. Timarchus, bardzo szlachetny młodzieniec, który właśnie został wtajemniczony w filozofię, nie pragnął niczego więcej niż dowiedzieć się, czym jest Geniusz Sokratesa, i w tym celu, nie ujawniając swojego zamiaru nikomu poza mną i Kebesem, zszedł do jaskini Trofoniusza, po wcześniejszym starannym przestrzeganiu wszystkich ceremonii związanych z tą wyrocznią. Spędził dwie noce i jeden dzień na dole. Wielu już uznało go za zaginionego, a jego krewni opłakiwali go jako zmarłego, gdy rankiem wyszedł z powrotem radosny i szczęśliwy. Dziękował Bogu, a gdy tylko mógł się wyrwać z otaczającego go tłumu, opowiedział nam wiele cudownych rzeczy, które widział i słyszał.

Kiedy zszedł do wyroczni, najpierw znalazł się w głębokiej ciemności. Modlił się do bogów i leżał tam przez dłuższy czas, nie będąc pewnym, czy śni, czy jest obudzony. Wydawało mu się jednak, że dostał uderzenie, które było dość głośne, w głowę, od czego natychmiast rozwarły się szwy jego czaszki i dusza wyszła na zewnątrz. Dusza natychmiast wzbiła się w górę i po zmieszaniu się z czystym, przezroczystym powietrzem, przez jakiś czas zdawała się odpoczywać i zawsze rosnąć.”

Następnie Timarchus zobaczył szereg obrazów, które zapewne pochodziły z jego fantazji sennej i są trudne do zinterpretowania. Usłyszał wtedy głos, który mu te obrazy wyjaśniał. Jak mamy to oceniać, pokazuje nam du Prel w swojej „Filozofii mistyki”, gdzie przedstawia sen jako dramatopisarza.

Niewidzialny mówił dalej do Timarchusa:

„Każda dusza ma udział w rozumie i nie ma takiej, która byłaby całkowicie pozbawiona rozumu i myślenia. Tylko ta część duszy, która miesza się z ciałem i namiętnościami, ulega przemianie i przez przyjemności i ból staje się nierozumna. Nie każda dusza miesza się w ten sam sposób. Niektóre całkowicie zanurzają się w ciało i są całkowicie rozbite i zniszczone przez namiętności podczas życia. Inne mieszają się tylko częściowo; to, co w nich najczystsze, pozostaje poza ciałem i nie daje się w żaden sposób pociągnąć przez resztę. Unosi się, jakby na powierzchni, i dotyka tylko głowy człowieka.

To, co jest zanurzone w ciele, nazywa się duszą, a to, co pozostaje wolne od zepsucia, większość nazywa rozumem i wyobraża sobie, że leży on w nich samych. Inni jednak, którzy mają lepszy wgląd, uważają, że znajduje się on poza człowiekiem i nazywają go Geniuszem.

Dusza Klazomeńczyka Hermodora była wyjątkowa, ponieważ, jak się mówi, opuszczała jego ciało zarówno w dzień, jak i w nocy, wędrowała wszędzie i wracała, po obejrzeniu i usłyszeniu wielu rzeczy na dużej odległości. Robił to tak długo, aż jego wrogowie, zdradzeni przez jego własną żonę, przejęli jego ciało opuszczone przez duszę i spalili je wraz z domem. Ta opowieść nie jest całkowicie prawdziwa. Dusza nigdy nie opuściła ciała; jedynie czasami ustępowała Geniuszowi, rozszerzała więź, która ją z nim łączyła, i pozwalała mu wędrować po świecie, aby przynosił jej wszystko, co widział i słyszał na zewnątrz. Wszystko to zrozumiesz, młodzieńcze, znacznie wyraźniej za trzy miesiące. Teraz wróć.”

Gdy głos umilkł, Timarchus chciał się odwrócić, aby zobaczyć, kto z nim rozmawiał; ale nagle poczuł znów silny ból w głowie, jakby była ściskana z wielką siłą, i potem nie widział ani nie słyszał już niczego z tego, co działo się wokół niego. Po pewnym czasie odzyskał przytomność i znalazł się w jaskini Trophoniusa, leżąc przy wejściu, dokładnie tam, gdzie położył się na początku.

To jest opowieść o Timarchusie. Wrócił do Aten i zmarł, jak przepowiedział ten głos, po trzech miesiącach. Gdy pełni zdumienia opowiedzieliśmy tę historię Sokratesowi, zrugał nas za to, że nie powiedzieliśmy mu o tym za życia Timarchusa, ponieważ chciałby usłyszeć to bezpośrednio od niego i dokładniej go o to wypytać.”

Plutarch podaje jeszcze inną interpretację Geniusza Sokratesa:

„Królowie i dowódcy ogłaszają swoje rozkazy obcym przez sygnały ogniowe, publiczne wezwania i dźwięki trąb, ale swoim przyjaciołom i zaufanym przekazują swoje rozkazy osobiście. W podobny sposób bóstwo przemawia przez siebie samego tylko do nielicznych i bardzo rzadko; tłumowi natomiast oznajmia swoją wolę przez znaki, z których wywodzi się sztuka wróżbiarska. Ludzi, których bóstwo darzy takim szczególnym względem i których chce uczynić najwybitniejszymi i prawdziwie boskimi, jest zawsze bardzo niewielu. Jedynie dusze pozbawione namiętności, które nie mają już nic wspólnego z ciałem i cieszą się nieograniczoną wolnością, stają się Geniuszami, przeznaczonymi, jak mówi Hezjod, do troski o dobro ludzi. Nie lekceważą one całkowicie spraw, namiętności i zajęć ludzi, lecz wspierają tych, którzy dążą do tego samego celu, pomagając im w ich dążeniach do cnoty i zachęcając ich coraz bardziej, gdy widzą, że są blisko osiągnięcia celu swoich nadziei lub go osiągnęli. Jednak Geniusze nie opiekują się każdym bez różnicy.

Geniusz pozwala nam, gdy widzi, że jesteśmy zanurzeni w sprawach tego życia, walczyć sami i przez długi czas pozostaje jedynie biernym obserwatorem naszych prób ocalenia się poprzez własną cnotę i osiągnięcia przystani. Ale gdy dusza, która przeszła wiele narodzin i wytrzymała długie walki, śmiało stawia czoła każdemu niebezpieczeństwu po ukończeniu swojej drogi i jeszcze na końcu z najwyższym wysiłkiem dąży do wzniesienia się, bóstwo chętnie pozwala, by jej własny Geniusz przyszedł jej z pomocą i daje mu pełną swobodę działania.

Każdy Geniusz ma inną duszę, którą stara się ratować poprzez zachęty. Dusza, która zawsze trzyma się swojego Geniusza i słucha go, osiąga pożądane szczęście; nieposłuszna zaś zostaje całkowicie opuszczona przez swojego Geniusza i wpada w nieszczęśliwy stan.”

Nie zgadza się to z poglądami starożytnych Greków, które przedstawia Dr. Heinrich Schmidt w swoim „Słowniku Filozoficznym”:

„Daimonion” nazywa Sokrates wewnętrznym głosem, który go ostrzegał, gdy miał zamiar zrobić coś niewłaściwego; można przypuszczać, że była to „ciemna, ale właściwa intuicja, która wyłaniała się z nieświadomych prądów życia duszy zgodnie z jego naturą” (Gomperz). Sokrates przypisywał swoje Daimonion bóstwu: prawdopodobnie immanentnemu światowemu rozumowi, który pojawia się w człowieku jako indywidualny rozum. Podobnie Goethe w „Tasie” mówi: „Cicho przemawia bóg w naszej piersi, cicho, wyraźnie pokazuje, co należy chwytać i co unikać.”

Również nie jest historycznie uzasadnione to, co pisze Prof. Dr. Georg Weber w swojej „Historii narodu helleńskiego ze szczególnym uwzględnieniem życia duchowego i kulturalnego oraz wykorzystaniem nowszych badań historycznych”:

„Wielu interpretatorów uważało „Daimonion” za osobistego Geniusza i oskarżało Sokratesa o przesądy lub fanatyzm, podczas gdy sam Sokrates określał je jedynie jako „demoniczne znaki”, „boski głos” lub „wewnętrzne objawienie”, które od młodości w decydujących momentach mówiło mu, czego unikać lub zaniechać. Zgodnie z tym, najważniejsi współcześni badacze wyjaśnili Daimonion Sokratesa jako „przeczucie o korzyściach lub szkodliwości pewnych działań”, jako wewnętrzny głos indywidualnego taktu, który dla wiernego i stałego obserwatora świata i życia ludzkiego staje się w końcu niejako mimowolnym źródłem decyzji”, jako wewnętrzny głos, „który można naturalnie wyjaśnić zarówno doświadczeniem życiowym i wnikliwością ateńskiego mędrca, jak i jego samopoznaniem i świadomością tego, co było odpowiednie dla jego indywidualności, którego psychologiczne pochodzenie jednakże pozostawało przed Sokratesem ukryte i zgodnie z duchem jego czasu przekształciło się w wiarę w bezpośrednie boskie objawienie. Decyzja woli, która wcześniej była kierowana przez wyrocznie, znaki i przeczucia, u Sokratesa była determinowana przez bezpośrednie wypowiedzi wewnętrznego, instynktownego uczucia, które jednakże nie śmiało jeszcze podjąć ostatecznej decyzji we wszystkich przypadkach.”

Na zakończenie niech będzie przedstawiona interpretacja du Prela z jego „Mistyki starożytnych Greków”, która jest prawdopodobnie najbliższa prawdy:

„Sokrates był człowiekiem o ruchomym progu odczuć, tak że mógł być świadomy transcendentalnych wpływów, które odnosiły się do skutków jego działań. To, że transcendentalny podmiot jest dalekowidzący, pokazuje się w wielu przypadkach u somnambulików. Ujawniają oni nawet wzmocnioną formę sokratycznego Daimonionu. U Sokratesa pojawiało się ono w osłabionej formie jako bledsze przeczucie i działało tylko powstrzymująco, nie napędzająco. Te dwa cechy można przypisać wspólnej przyczynie, że Daimonion ujawniało się na jawie i dlatego w osłabionej formie.

Daimonion Sokratesa jest więc dramatycznym przeczuciem, osłabioną dalekowzroczną wiedzą o niestosowności zamierzonego działania; to transcendentalne dalekowidzenie, które dociera do świadomości jedynie jako przeczucie, wydaje się zawsze pojawiać wtedy, gdy zamierzał podjąć dane działanie. Daimonion Sokratesa jest jednym z kilku przypadków, w których nasze transcendentalne ja zdradza swoją intencję prowadzenia nas w ziemskim życiu w taki sposób, aby wynik był dla naszego prawdziwego dobra, nawet kosztem naszej ziemskiej szczęśliwości.”

Ta interpretacja du Prela jest nowoczesną wersją słów tego Niewidzialnego, które Timarchus usłyszał w jaskini Trophoniusza. Du Prel szczególnie to podkreśla. Wyjaśnienie to odpowiada doświadczeniom somnambulików i jest zgodne z tym, co L. B. Hellenbach i du Prel przedstawili w swoich systemach filozoficznych jako właściwe spojrzenie na istotę ludzkiej osobowości – du Prel w swojej „Filozofii mistyki” i „Monistycznej teorii duszy”, Hellenbach w swojej głębokiej książce „Narodziny i śmierć jako zmiana formy percepcji, czyli podwójna natura człowieka.”

Druga interpretacja Plutarcha mogłaby być nazwana spirytystyczną. Według niej Geniusz Sokratesa był odłączoną duszą ludzką, która nie podlegała już narodzinom i śmierci jako indywidualna ludzka osobowość. Stała jako duch opiekuńczy przy Sokratesie i prowadziła go przez całe życie. W związku z tym Sokrates był medium, które było chronione przez swojego ducha opiekuńczego przed wszelkim złem; ten ostatni starał się poprzez swoje medium w cudowny sposób nauczać i uszlachetniać ludzi.

To, że ta interpretacja nie jest do odrzucenia, dowodzą doświadczenia naszych współczesnych mediów. Chciałbym tylko wspomnieć o D. D. Home, który na swój sposób był „przynosicielem światła” dla wielu i którego bezinteresownemu działaniu zawdzięczamy w dużej mierze rozkwit naukowego badania podświadomości i zmysłów nadprzyrodzonych.

Może obie interpretacje byłyby odpowiednie dla Daimonionu Sokratesa: Sokrates był z jednej strony medium spirytystycznym, prowadzonym i inspirowanym przez wysokiego ducha opiekuńczego, z drugiej strony medium animistycznym, którego wyższe ja mogło wpływać na jego świadomość w znacznie większym stopniu niż u większości ludzi.

To, że te dwie interpretacje dobrze pasują do Sokratesa i mogą być ze sobą zintegrowane, wydaje się być jasne dla każdego, kto bez uprzedzeń studiował eksperymentalny okultyzm.

źródło: Vom Daimonion des Sokrates. Studien von E W. Dobberkau;  Psychische Studien. Monatliche Zeitschrift,   Februar-Marz  1918.