Słońce właśnie weszło w znak Barana, ogłaszając tym samym początek wiosny – na zewnątrz w przyrodzie zaczęło się zazieleniać, a pierwsze kolory pojawiły się w kolorowych wiosennych kwiatach, gdy Goethe, starzec wiekiem, lecz młodzieniec duchem, zamknął oczy na wieczny sen w Weimarze.

Nie opuścił naszej planety jako „ponury gość tej ziemi”, lecz jako niestrudzony poszukiwacz, pełen radości i życia duch zakończył swoją działalność. Niezależnie od tego, czy jest to legenda, że jego ostatnie słowo było wołaniem o „więcej światła”, – nie można było wymyślić bardziej sensownego słowa na zakończenie jego życia. Goethe całe swoje życie dążył do „więcej światła”, a jego najważniejszym dziełem jest i pozostaje jego teoria światła i barw, z której był wielokrotnie dumny.

To dziwne z nami, Niemcami! I napełnia krytycznego obserwatora wstrętem, gdy widzi, jak odnosimy się do naszych największych duchów. Niemiec zawsze musi najpierw znaleźć tylne drzwi, które prowadzą go do kuchni lub sypialni jego bohaterów, jeśli chce nawiązać z nimi pewną więź. Nie inaczej jest w przypadku poszukiwań Goethego. Ile już napisano o Goethem! Jego życie jako mąż stanu i dworzanin, jego miłości i człowieczeństwo, jego studia teatralne i skłonności religijne, jego działalność filozoficzna i artystyczna. Goethe jako gospodarz i ojciec, Goethe jako pedagog, historyk i polityk, jako botanik,

Goethe jako chrześcijanin i wolnomularz, Goethe jako naukowiec – ten król prawdziwie dał swoim parobkom wiele do zrobienia, gdy budował. Ale literatura o Goethem zaczyna rozrastać się bez końca i wciąż nie mamy Goethego jako badacza światła.
Przypadek czy nieświadomość? – Celowe działanie czy brak zainteresowania? Jestem skłonny przyjąć to ostatnie. W naszych kręgach naukowych wciąż panuje ten chłodny powiew odrzucającej dumy, który Goethe tak trafnie opisał w swoim „Fauście”:

„Tym poznaję uczonego pana,
Co nie dotkniecie, wydaje się wam odległe o mile,
Czego nie dotkniecie, to dla was zupełnie nie istnieje,
Czego nie liczcie, uważacie za nieprawdziwe;
Czego nie ważcie, nie ma dla was znaczenia,
Czego nie monetujecie, sądzicie, że nie ma wartości!”

Wielki, głęboko myślący i jasno widzący Goethe, który nie tylko głową, ale wszystkimi zmysłami szukał, ile razy musiał go oburzyć to wyniosłe, lekceważące uśmiechy profesjonalnych naukowców, – ile razy gniew i niechęć musiały wypełniać jego serce, tym bardziej, że był jedynym w swoim czasie, który znał prawdę i wiedział, na czym naprawdę zależy.

W rzeczy samej, w jego oku „światło stworzyło organ, który był mu równy” i przyroda wyposażyła wyjątkowy duch, aby widzieć świat i światło inaczej niż inni. To, że ten sposób widzenia światła i jego kolorów nie zgadzał się z nauką akademicką, stało się dla Goethego gorzkim kielichem. Jego badania były od początku prawie bez wyjątku odrzucane i trzymano się nauki Newtona z uporem, broniąc ją przed herezją księcia poetów z Weimaru.

Minęło 75 lat, odkąd zamknęły się świetliste oczy Jowisza niemieckiego świata duchowego. Gdy za życia Goethego jego teoria kolorów nie była uznana, to dziesięciolecia po jego śmierci były jeszcze mniej odpowiednie, by nadać jej znaczenie. Jeszcze bardziej zauważalne jest, że również ostatnie spokojne 40 lat nie poświęcono badaniom i odkryciom Goethego. Do dziś na naszych niemieckich katedrach obowiązuje błędna nauka Newtona, – nauka Newtona o świetle jest dogmatem wobec prób naszego Goethego, który swoim dziełem życia o ogromnej wielkości i prawdzie chciał przełamać i wyjaśnić fałszywe opinie i pojęcia nauk akademickich.

Mówiąc wprost, nie jest to chlubą naszego niemieckiego uczonego świata, który tak chętnie mówi o „niemieckiej dokładności naukowej”, że musiało minąć niemal 75 lat, zanim prawda o teorii kolorów Goethego mogła się przebić. Bowiem, z kilkoma nielicznymi, ale uczciwie i dogłębnie przeprowadzonymi próbami, eksperymentator natychmiast dostrzega absolutny dowód prawdziwości obserwacji Goethego w przeciwieństwie do błędów angielskiego uczonego Newtona.

Sława Newtona jako uczonego pozostaje nienaruszona. Ale w swojej teorii kolorów zawiódł. A co do odkrycia prawa grawitacji, to dziś jest już niemal pewne, że wynikało ono nie z opadającego jabłka, ale z zupełnie innego powodu. Newton zajmował się chętnie studiami mistycznymi, teozoficznymi i alchemicznymi, a pewnego dnia natknął się na objawienia prostego szewca o imieniu Jakob Böhme, który był teozofem i mistykiem. Böhme z wyjątkową intuicją wskazał naukę o elektryczności, jej pochodzenie, a nawet jej powstanie i narodziny. Dla Böhme grawitacja lub przyciąganie była pierwszą właściwością natury i Newton, z jego wyostrzonym umysłem, mógł bardzo dobrze czytać między wierszami i zrozumieć mistyczny tok myśli wysoko uzdolnionego teozofa z Görlitz.

Jednak w swojej teorii światła i kolorów Newton, mimo swojej wielkości, miał tak mało odwagi, by przyznać się do swojej prawdziwej opinii, mianowicie że nie był pewien prawdziwości swoich eksperymentów, jak miał odwagę przyznać się do swojej „teorii pustki przestrzeni”, w którą już głęboko wierzył, czyli w wiarę w uniwersalne, wewnątrz kosmiczne medium. Raz uwikłany w błędne koło swoich pomyłek, nie mógł się już z niego wydostać, zwłaszcza że być może nie był nawet w stanie udowodnić swoich błędów, które na pewno czasem odczuwał w ciszy swojej uczonej pracowni, bez siły, by je obalić.

Inaczej Goethe. Jego szczególnie wykształcone oko nie mogło długo przeoczyć tych błędów. I przyzwyczajony do zwalczania wszelkiej nieprawdy z odwagą zabójcy smoków, śmiało wystąpił przeciw Newtonowskim błędom. Przez lata widzimy niezmordowanego badacza światła Goethego przy pracy, w końcu, w obozie pod Marienborn w 1793 roku, sformułował:

Newtonowska teoria: „Światło jest heterogeniczne, składa się z kolorowych świateł, a widoczne kolory powstają nie przez zewnętrzną determinację światła, nie przez modyfikację warunków.”

Rezultaty moich doświadczeń: „Światło jest najprostszą, niepodzielną, najjednorodniejszą substancją, jaką znamy; nie jest złożone, a już na pewno nie z kolorowych świateł. Każde światło, które przybrało barwę, jest ciemniejsze niż bezbarwne światło. Jasne nie może więc być złożone z ciemności. Ani bezbarwne światło nie może być złożone z widocznych kolorów, ani białe światło z kolorowych pigmentów. Wszystkie przeprowadzone eksperymenty są błędne lub błędnie zastosowane. Widoczne kolory powstają przez modyfikację światła przez zewnętrzne warunki. Kolory są wzbudzane przez światło, a nie rozwijane z niego. Gdy warunki znikają, światło jest bezbarwne, jak dotąd, nie dlatego, że kolory wracają do niego, ale dlatego, że ustają.”

Widać, że dwie opinie, resp. teorie stoją wobec siebie diametralnie. Pojednanie, „modus vivendi”, jest niemożliwe. Albo – albo! Ale badania Goethego nie były jeszcze zakończone, nie była to jego sprawa. Ale były duże trudności do pokonania. „Łatwo powiedzieć” – pisze do Schillera, „trzeba dokładnie obserwować. Nie mam za złe nikomu, kto szybko zbywa zjawiska hipotetycznym twierdzeniem.”

Na próżno szukał współpracowników wśród specjalistów, podczas gdy zainteresowanie jego książęcego protektora i różnych uczonych niewątpliwie go cieszyło, ale nie mogło aktywnie wspierać jego pracy. Szczególnie brakowało mu fizyka.

Lichtenberg, do którego się zwrócił, nie wytrzymał, nie rozumiał dążenia Goethego tak bardzo, że ten miał prawo narzekać, że Lichtenberg w nowym wydaniu „Naturlehre” Erxlebena nie wspomniał nawet o próbach Goethego w badaniach nad światłem.

Te próby były dla Goethego tym trudniejsze, że nie miał innych podstaw niż tylko swoje oko, jak sam pisał do Schillera, a to oko musiał najpierw kształcić na swoich doświadczeniach. „Oczywiście to oko miało wyjątkowo intuicyjne skłonności i wiele prawd i faktów docierało do niego mniej podczas eksperymentów, niż podczas szeregu wykładów, które prowadził na temat swoich badań nad światłem w małym kręgu. Mówi o tym sam: „najpewniej wynajduję w toku mowy i zwykle podczas mówienia dochodzą do mnie nowe światła.”

Zawsze musiał cierpieć z powodu opinii i uprzedzeń ogółu, który nie chciał przyznać artystycznie tworzącemu, że ma prawo wejść na pole, na którym rządzić powinien tylko fachowiec. Jednak wszelkie sprzeczności nie mogły zniechęcić Goethego, tym bardziej, że ani malarze, ani fizycy i optycy nie mogli odpowiedzieć na jego liczne pytania. Skoro powołani sami nie wiedzieli lepiej niż on, Goethe miał słuszne powiedzenie, że tutaj nie ma co oczekiwać rozwoju ani postępu, i że jego krytycy muszą najpierw pokazać, jak to zrobić lepiej, zanim odmówią mu prawa do badań.

W swojej „Spowiedzi autora”, którą załącza do teorii światła i barw, gorzko narzeka na zachowanie współczesnych mu naukowców, a ta skarga jest tym bardziej poruszająca, że nie krzyżuje gwałtownie przeciwników, lecz po prostu przytacza fakty.

„Wszystkie moje usilne starania były daremne. Skutki rewolucji francuskiej poruszyły wszystkich i w każdym człowieku wzbudziły przekonanie o własnej zdolności do rządzenia. Fizycy, połączeni z chemikami, zajmowali się gazami i galvanizmem. Wszędzie napotykałem niedowierzanie wobec mojego powołania do tej sprawy. Wszędzie spotykałem rodzaj niechęci wobec moich wysiłków, która im bardziej uczona i znająca temat była dana osoba, tym bardziej objawiała się jako nieprzyjazna niechęć.”

Ponieważ Goethe ze swoimi badaniami nie znalazł uznania w odpowiednich kręgach, w końcu postanowił jako autor opublikować książkę. Ale tym samym jeszcze bardziej zraził do siebie cechę zawodowych naukowców, bowiem Goethe miał odwagę i bez ogródek stwierdził, że eksperymenty Newtona, jego teoria światła i zasady optyki są błędne, i włożył tym kij w mrowisko. Ludzie byli zdumieni, jak ktoś bez głębszej wiedzy matematycznej mógł odważyć się sprzeciwić Newtonowi. „W uczonych gazetach, czasopismach, słownikach i kompendiach patrzono na mnie z dumą i współczuciem,” opowiada, „a żaden z cechu nie wahał się jeszcze raz wydrukować bzdury, które przez prawie sto lat powtarzano jako wyznanie wiary.”

Goethe kontynuował swoją drogę. Wiedział, co odkrył, i miał za mało próżności, by oczekiwać, że jako poeta zostanie przyjęty z otwartymi ramionami jako fizyk i badacz światła tylko dlatego, że to, co pisał, pochodziło od osoby znanej. Był świadom, że jego poetycka sława raczej mu przeszkadzała, niż mogła mu pomóc w tej dziedzinie. Mimo to, w miarę upływu lat, los jego niezrozumianej teorii światła i barw przynosił mu wiele gorzkich chwil. Niemniej jednak w ciszy swojego serca żyła mocna wiara, że kiedyś cała istota jego nauk zostanie zrozumiana i ta nadzieja dawała starcowi wiarę, że prawda, przekazana w ręce czasu niczym ziarno, pewnego dnia ożyje i wzniesie się ku światłu.

Jego nadzieja zdaje się teraz uzasadniać. W Monachium zebrała się mała grupa specjalistów, na czele której stoją fizyk dr Karl Horn i malarz Paul Kaemmerer. W fachowym czasopiśmie i publikacyjnym organie „Technische Mitteilungen für Malereien” skutecznie i nieustannie promuje się teorię światła i barw Goethego. To, co Goethe zebrał jako obserwacje i fakty dla malarzy w ciągu trzydziestu lat badań, ma teraz zostać zastosowane i wykorzystane we wspólnej pracy na wszystkich polach. Te obszary obejmują wszystkie profesje, zarówno artystyczne, jak i naukowe kręgi. Teoria światła Goethego jest niewykorzystaną kopalnią złota, z której mogą korzystać zarówno laicy, jak i zawodowi naukowcy: „Wolna droga dla każdego zdolnego!” Świat ma w teorii światła Goethego wybitny przykład tego, co laik może osiągnąć w praktycznej pracy, o ile posiada odpowiednie narzędzia. Niezależnie od cechu zawodowych badaczy, a nawet wbrew ich złośliwym atakom i poniżeniom, Goethe stworzył dzieło, które pod względem całości i fundamentalności nie ma sobie równych w tej dziedzinie.

Nie można jeszcze przewidzieć, jak wielki zakres i jakie znaczące wyniki przyniesie z czasem cicha, celowa praca małej społeczności badaczy światła, która zebrała się w Isar-Atenie. Kto jednak miał okazję spojrzeć na tworzenie tego wielkiego dzieła, ten jest poruszony potęgą rozwijających się ukrytych sił. Wystarczy spojrzeć na program, który wydaje społeczeństwo: teoria kolorów Goethego w wyborze dla fizyków, optyków, lekarzy, filozofów, chemików, lingwistów itp. Muzycy, pedagodzy, psychiatrzy i pielęgniarki, dyrektorzy teatrów i architekci – wszyscy, którzy mają do czynienia ze światłem i kolorem, czy to w zastosowaniu, czy w edukacji, mogą przyczynić się do budowy ogromnej świątyni światła niemieckiego.

Czy 85. rocznica śmierci Jupitera światła z Weimaru mogłaby być godniej uczczona niż poprzez takie założenie niemieckich badań nad światłem? Czyż nie jest to wręcz nakaz, by w końcu naprawić grzechy ograniczonego czasu, który tak wyniośle nie doceniał badacza światła Goethego? Jego własne słowa warto tu przytoczyć:

„Cokolwiek odziedziczyłeś po swoich ojcach,
Zdobądź to, abyś to posiadał!”

„Ojcowie pozostawili nam zamkniętą szkatułę, którą uznali za zbyt mało wartościową, by ją otworzyć. Jednak dzieci wielkich czasów rozumieją, co starzy z dumą odrzucili, i z tym większą radością podejmują to nieuznane przez ich ojców dziedzictwo, aby tym samym postawić pomnik swojemu największemu duchowemu władcy, czego Związek Goethowski w Weimarze wciąż nie dostrzega. Jest niemal niezrozumiałe, jak to się stało, że ten ostatni do tej pory zaniedbał ten czyn. Bo teoria światła Goethego jest najważniejszym dziełem poety, sam stawiał ją wysoko ponad swoje literackie tworzenia i pozostawił ją jako testament dla potomnych. Goethe z głęboką miłością oddał się tej pracy. W setkach listów i rozmów mówi o tym swoim ulubionym dziecku duchowym. Jego cały „Faust” to jedno wielkie hymnowe pieśni na cześć światła i ciemności, koloru i światła, a jego entuzjazm, jego odwaga wyznawania, z jaką opowiadał się za swoją teorią światła, wciąga nas w krąg jego badań nie mniej, jak ostatecznie porusza nas cicha rezygnacja, którą wyraża w rozmowie z Eckermannem: „Błędy moich przeciwników są od stulecia tak powszechnie rozpowszechnione, że nie mogę mieć nadziei, że na mojej samotnej drodze znajdę jeszcze towarzysza. Zostanę sam!”

Jedna nadzieja za drugą nie spełniała się. Tylko ostatni przebłysk radości stał się udziałem starego badacza kilka dni przed jego odejściem: gdy otrzymał wiadomość, że w Pradze wprowadzono jego teorię kolorów „do innych rozdziałów fizyki”.

Jakże tragiczne wydaje się to wszystko, jak ogromne oskarżenie wobec tamtych czasów i ich ludzi, którzy znów nie zrozumieli światła, które mieszkało pośród nich.

Czyż żaden z wielu członków Związku Goethowskiego nie zrozumiał tej tragedii? Czy naprawdę nie słyszeli gorzkiej skargi, zagniewanego głosu mistrza, który był tak uwielbiany? Czyż do dziś nie poczuli się zobowiązani, by wydobyć na światło dzienne najbardziej monumentalne dzieło życia badacza światła z Weimaru i udowodnić, że naprawdę rozumieli „wielkiego Olimpijczyka”? Czyż tak trudno było dostrzec, jaką wielką rolę odegrał tu ten wielki człowiek? Czyż naprawdę nie zrozumieli ogromnej systoli, którą reprezentuje postać Goethego i jego życiowa praca? Czyż nie czuli, że diastola tutaj dążyła do działania, aby ożywić ciało ludzkości i pobudzić do nowego życia, do nowych tętna? Gdzie od tamtej pory było wielkie działanie, które wywoływała nieuznana teoria kolorów Goethego?

Zaczęło się w Monachium. I podczas gdy w Weimarze spoczywają na laurach księcia poetów, w Monachium pracują, by upleść nowe wieńce dla skroni zmarłego badacza światła.

„Przesadź drzewo, ogrodniku, żal mi go;
Szczęśliwsza gleba należała się temu pniu.
Przesadź piękne drzewo, ogrodniku,
Drzewo, podziękuj ogrodnikowi, który cię przesadza.”

źródło:  Goethe als Lichtforscher, Zum 23. März 1917, Eine Denkschrift von Hanna Vogt-Vilseck, Gauting / München; Psychische Studien – Monatliche Zeitschrift, März-April. 1917.