Cztery obowiązki Derwisza

Wiara islamu, najnowsza z religii o zasięgu światowym, jest jednocześnie w wielu aspektach najbardziej materialistyczna i dogmatyczna. Semickie ludy, czy to Hebrajczycy, czy Arabowie, Żydzi czy muzułmanie, zawsze posiadały znacznie mniejszy geniusz w zakresie boskiej i mistycznej strony religii niż w odniesieniu do strony ludzkiej i formalnej. Ich charakter narodowy znajdował najodpowiedniejsze wyrażenie w oczyszczaniu i rytuale; w szczerej, choć prawie zawsze fanatycznej gorliwości.

Jednakże mistyczna i duchowa strona religii jest realnym i nieodpartym wymogiem duszy. Nawet w obliczu dominującego, dogmatycznego formalizmu, dusza będzie miała swoje własne prawa; będzie wyrażać swoje życie w mistycznej i duchowej wierze.

Ten niepokonany impuls duszy do wyrażania swojego życia w boskiej i mistycznej stronie religii jest jednym z najbardziej trwałych faktów w historii. Nawet w najbardziej niesprzyjających epokach, w środku materialistycznego i formalistycznego islamu, wśród Semitów Arabów, pierwotna cnota duszy wydawała swój doskonały kwiat duchowej i mistycznej wiary; a ponieważ źródło tej boskiej strony religii jest uniwersalne, tak nauka prawdziwych szkół mistycznych jest uniwersalnie taka sama, wśród wszystkich ludzi, we wszystkich czasach.

Pierwszą szkołą boskiej religii wśród muzułmanów było Bractwo Czystości, które wplotło złotą nić w religię Proroka osiem czy dziewięć wieków temu; gdy wiara islamu miała trzy lub cztery wieki. Jeden fragment z ksiąg Bractwa Czystości pokaże jakość ich całej nauki; jedność ich nauki z boską stroną religii na całym świecie. Mówią oni, że istnieje stopień człowieka, który jest bliski aniołom: Stopień ludzi, którzy są bliscy aniołom, to stopień tych, których dusze przebudziły się ze snu głupoty do życia rzeczywistości; posiadają oni przejrzyste oko i dostrzegają światłem swoich serc rzeczy duchowe, które są ukryte przed zmysłami. Dzięki czystości swojej esencji mają świadomą wiedzę o świecie duchów i wzniosłych inteligencjach; pojmują naturę tych istot wolnych od materii, aniołów, duchowych posłańców i wszystkich nosicieli tronu. Ich błogość staje się dla nich oczywista; dążą do jej osiągnięcia, a zatem unikają pożądliwości tego ewoluującego i przemijającego świata. Choć ciałami są związani z ludzkością, w swojej esencji należą do aniołów.

Ta arabska szkoła deklarowała wewnętrzne światło duszy, boskość człowieka; niezmienny motyw przewodni wszystkich, którzy kładą nacisk na boską i duchową stronę religii. Nauczali oni o rzeczywistości Jedynego Wiecznego, przewyższającego wszystkich bogów; oraz o stopniowym wydobywaniu się światów z Jedynego, dokąd mają powrócić, gdy ich dzień życia na zewnątrz dobiegnie końca.

Tak więc złota nić przebija się przez ciemną chmurę muzułmańskiej bigoterii, która rozprzestrzeniła się na cały średniowieczny świat, od Hiszpanii po Półwysep Malajski. W swoim gorliwym, fanatycznym postępie, wiara islamu prowadziła wojnę z dawnymi religiami świata, zagrażając wierzeniom Indii i prawie całkowicie niszcząc starą religię zaratusztriańską Persji.

Jednak nawet w Persji, cała fanatyczna gorliwość i tyrania islamu nie mogły powstrzymać boskiej i mistycznej strony wiary. Dusza, która zbudowała starą religię Zoroastra, utkała sobie nowe szaty z odzieży islamu. Nazwa zaratusztrianizmu została wyparta z najdalszych zakątków Persji. Ale duch starej mistycznej wiary osiedlił się w samym sercu tego kraju. Nowe szaty skryły tę samą pierwotną duszę.

Wiele napisano o sufickim mistycyzmie Persji; ale jego istota nie mogłaby być zwięźlejsza niż w traktacie o Czterech Obowiązkach Derwisza, który przetłumaczymy w całości. Żadne imię nie jest przypisane do tego traktatu; ani data jego powstania nie jest całkowicie pewna. Najprawdopodobniej został napisany przez sufickiego mistrza lub Murszyda dla jego Muridów, czyli uczniów. Styl wskazuje, że pochodzi z XVI lub XVII wieku, kiedy to geniusz wielkich perskich poetów-mistyków, Attara, Dżelaluddina, Senai i Saadiego, zbudował bogatą symboliczną obrazowość, która kolorowała wszystkie pisma ich następców.

Traktat zaczyna się następująco:

W Imię Boga Miłosiernego i Współczującego.

Cztery Zasady są określone dla praktyki Derwisza.

  • Patrzeć na ziemię, którą depcze.
  • Myśleć o każdym oddechu, który bierze.
  • Tęsknić za swoją ojczyzną.
  • Znaleźć samotność nawet w towarzystwie.

I oto znaczenie tych zasad.

Patrzeć na ziemię, którą depcze, oznacza, że, wszedłszy na Ścieżkę, którą podążali Pielgrzymi Zbawienia i ci, którzy poznali prawdę, powinien iść nią pilnie, krok po kroku.

Jest na to ten werset:

  • Nie do pomyślenia jest, o Saadi, by ktoś wszedł na prawdziwą Ścieżkę inaczej, niż podążając za Wybranym.

Myśleć o każdym oddechu, który bierze, oznacza, by nigdy nie zużywać oddechu, nie pamiętając o Najwyższym Stwórcy.

Jest na to ten werset:

  • Nigdy nie zapominaj o prawidłowej uważności nawet na moment; bo ten moment może być twoim ostatnim.

Tęsknić za ojczyzną, oznacza, że żyjąc w tym świecie ludzi, musi kierować się ku światu niewidzialnemu poprzez prawdziwą wewnętrzność i medytację. Albo, musi nieustannie myśleć o życiu poza tym światem, jako że to życie jest prawdziwym domem, wiecznym domem.

Powiedział Prorok, niech będzie nad nim błogosławieństwo:

  • Śmierć jest mostem, który prowadzi kochających do Ukochanego.

Być w samotności nawet w towarzystwie; bo ten, kto jest zakochany w Bogu, jest w samotności nawet w towarzystwie; jak olej i woda wlanych do tego samego naczynia, nie mieszają się. A ten, kto siedzi na tronie, ale odwrócił swoje serce od Prawdy, podąża za słowami poety:

  • Ten, kto odwraca się od Prawdy, nawet na moment, staje się niewiernym, choćby tylko w tajemnicy.

I oto te przypisy do Drugiej Zasady:

Widziałem sprawiedliwego człowieka, który prowadził naradę z samym sobą i mówił: „O duszo moja, czcij Stwórcę! A jeśli nie czcisz Go, to nie kosztuj Jego pokarmu”.

Inne słowo Boga mówi:

  • Stworzyłem duchy i ludzi, aby Mnie czcili.

Dlatego bądź zadowolony z pokarmu, który otrzymujesz od Boga; a jeśli nie jesteś zadowolony, to szukaj innego Pana.

Powiedział Prorok, niech będzie nad nim błogosławieństwo:

  • Wstrzemięźliwość jest przyjemnością dla Wierzących.

Przestrzegaj praw swojego Stwórcy; ale jeśli nie, to opuść Jego królestwo.

Najwyższy powiedział:

  • Przestrzegajcie Boga, Jego ambasadorów i waszych królów.

Nie grzesz; ale jeśli chcesz grzeszyć, to szukaj miejsca, gdzie Najwyższy nie może cię zobaczyć.

I jest na to ten werset:

  • Nic nie jest ukryte przed Tobą; ani świat niewidzialny, ani moje sekretne myśli.

I oto te przypisy do Trzeciej Zasady:

Bóg, któremu należy się chwała i chwała, stworzył w człowieku cztery perły: Wiarę, Mądrość, Skromność, Cnotę. Ale mają one także swoje przeciwieństwa: Kłamstwo, Gniew, Chciwość, Oszczerstwo.

Powiedział Najwyższy:

  • Niewierni są przeklęci przez Boga.

Powiedział Prorok, niech będzie nad nim błogosławieństwo:

  • Niewierni nie mogą być moimi ludźmi.

Prawo także zabrania gniewu. A w Życiu Proroka mówi się, że Skromność jest generowana przez Wiarę.

A poeta powiedział:

  • Pożądanie i chciwość dają ludziom żółtą twarz; dlatego, człowieku cnoty, zmusz swoją chciwość do opuszczenia głowy.

Powiedział Najwyższy:

  • Nie bądźcie dla siebie okrutni; nie mówcie źle o sobie nawzajem. Bo nikt nie chciałby jeść ciała swojego zmarłego brata, nawet gdyby go nienawidził. Bójcie się Boga, bo Bóg jest przebaczający i łaskawy.

Powiedział Prorok, niech będzie nad nim błogosławieństwo:

  • Złe mówienie jest większym grzechem niż pożądanie.

Jeśli te cztery przeciwieństwa są aktywne w człowieku, to cztery perły są zgubione.

I oto te przypisy do Czwartej Zasady:

W człowieku są trzy rządzące zasady lub królowie: Dusza, Serce, Namiętność; a każda z nich ma podporządkowaną zasadę lub ministra, Inteligencję, Język, Szatana. Inteligencja jest sługą Duszy; Język jest sługą Serca; Szatan jest sługą Namiętności.

W szkole sufickiej, Pielgrzymi na drodze do Doskonałości – cała rasa ludzka – są podzieleni na trzy klasy. Pierwsza i najwyższa klasa to ci, którzy osiągnęli cel. Druga klasa to ci, którzy wędrują po Ścieżce. A trzecia klasa to ci, którzy stoją na drodze. Ale prawdziwi Sufi to tylko ci z pierwszych dwóch klas i nie wszyscy z nich.

Pierwsza klasa składa się z czystych panteistów, którzy szukają Wiecznego dla Wiecznego, aby być zjednoczonymi z Wiecznym. Druga klasa to święci i męczennicy, którzy szukają Wiecznego, ale dla szczęścia i życia. A w pierwszej klasie są trzy podgrupy. Pierwsza to Doskonali Sufi, którzy osiągnęli swój cel; Niedoskonali Sufi; i Tajemni Sufi, którzy uważają za cnotę ukrywanie swoich dobrych uczynków przed oczami ludzi.

Zgodnie z ich pierwszą zasadą – że Wieczny jest we wszystkim i że wszystko jest zawarte w Jednym – czystych Sufich twierdzą, że szczęście leży w braku egoizmu i egoistycznych pragnień; oraz w zjednoczeniu woli z Wiecznym.

Ale inni, którzy twierdzą, że są Sufimi, mówią, że kiedy osobista wola zostaje zniesiona, człowiek nie musi już opierać się pokusom cielesnym ani praktykować moralności. I tak czysty panteizm prawdziwych Sufich zdegenerował się w negację prawa moralnego i pogardę dla opinii świata; filozofię sceptycyzmu, reakcję na pierwotną prawdę. Ta zniekształcona filozofia ma wielu zwolenników; a oni są podzieleni na wiele klas i sekt.

Wśród Sufich jest znacznie więcej wędrowców na drodze do Doskonałości niż doskonałych Adeptów, którzy osiągnęli cel. A wędrowcy nie opierają się już na czystym panteizmie doskonałych Adeptów, ale podążają za ascezą, szukając nieśmiertelności i błogości poprzez zaniedbywanie więzi i obowiązków tego życia.

Spośród wędrowców, są cztery stopnie; i każdy z nich ma swoich fałszywych uczniów. Pierwsi to pustelnicy, którzy całkowicie wyrzekli się świata. Drudzy to słudzy Boga; których obowiązkiem jest służenie świętym. Ściśle wykonują wszystkie obowiązki religijne i działalność charytatywną. W trzecim stopniu są ci, którzy przywiązują dużą wagę do form i ceremonii religijnych; różnią się tym od drugich, którzy stawiają działalność charytatywną ponad wszystkimi innymi obowiązkami. Te dwa stopnie niekoniecznie są związane ani z ubóstwem, ani z samotnością; mogą być bogaci i wysoko postawieni w świecie, ale ich zbawienie zależy od właściwego wykorzystania ich bogactwa. Następnie jest czwarta klasa, Fakirzy, którzy są również nazywani Derwiszami; i są najbliżsi czystym Sufim. Fakirzy nienawidzą ziemskich dóbr z lęku przed wiecznym potępieniem i pragnieniem uzyskania łaski w dniu sądu ostatecznego. Ich celem jest opanowanie swoich dusz, spokojne życie i swobodne wejście do raju; ponieważ mówi się, że Królestwo Niebieskie należy do ubogich.

Ale choć wyżsi od Niedoskonałych i Tajemnych Sufich, Fakirzy i Derwisze są niezmiernie niżsi od prawdziwych, doskonałych Sufich. I możemy najlepiej wskazać różnicę między pustelnikiem, Derwiszem i doskonałym Sufim – trzema najbliżej związanymi z tymi mistycznymi zakonami – odnosząc się do tekstu Czterech Obowiązków.

Pierwszym obowiązkiem Derwisza jest podążanie ścieżką sprawiedliwych; ścieżką wyrzeczenia się samego siebie i ubóstwa. Tę zasadę potwierdza werset poety-mistyka Saadiego:

  • Ten ocean życia został przekroczony przez Pasterza; a ten, kto nie posłuchał jego głosu, jest zgubiony. Ci, którzy nie słuchają jego słów, pozostają w niebezpieczeństwie; a ten, kto nie podąża ścieżką Ambasadora, nie może osiągnąć schronienia. Nie do pomyślenia jest, o Saadi, by ktoś wszedł na prawdziwą Ścieżkę inaczej, niż podążając za Wybranym.

Z tego Derwisz wnioskuje, że skoro tylko prorocy i sprawiedliwi cieszą się błogością nieba, ich wyrzeczenie się bogactw i dóbr tego świata powinno być naśladowane przez wszystkich, którzy szukają celu. Dlatego fakir, jeśli jest prawdziwym fakirem, stawia swoje ubóstwo między sobą a bóstwem, poprzez swoje świadome pragnienie bycia ubogim. Ale doskonały Sufi nie ma świadomego pragnienia; nie ma woli poza wolą Wiecznego, zarówno w bogactwie, jak i ubóstwie. Sufi wybrali ubóstwo, aby naśladować świętych; ale ich ubóstwo nigdy nie jest obowiązkowe ani nie jest koniecznym warunkiem dla doskonałego Sufiego.

Różnica między Derwiszem a doskonałym Sufim jest ponownie zaznaczona w drugiej i trzeciej zasadzie. Obie nakazują Derwiszowi medytować o świecie, który nadejdzie. Ale prawdziwy, doskonały Sufi nie może ani medytować o świecie, który nadejdzie, ani tęsknić, aby do niego wejść; błogość tego świata musi przyjść do Sufiego sama; stopniowo i niezauważalnie, gdy staje się jednym z Wiecznym. Ale to nie jest Raj Mahomeda. Jak mówi Attar,

  • Prawdziwe Bycie jest ogromnym oceanem, z którego Raj jest tylko małą kroplą; jeśli możesz zyskać cały ocean, dlaczego szukać jednej kropli wieczornego rosy?

A trzecia zasada, mówiąca o ekstazie i kontemplacji, nie wskazuje na Nirwanę doskonałych Sufich; bo to jest Samo Wieczne Domostwo; podczas gdy niższa ekstaza jest tylko przedsmakiem przyszłego życia, o którym Derwisz nie powinien zapominać nawet na moment.

Czwarta zasada, nakazująca Derwiszowi szukać samotności nawet w towarzystwie, wyraźnie wskazuje na różnicę między Derwiszem a pustelnikiem. Derwisz nie powinien uciekać przed światem; ale powinien wyrzec się pragnień tego świata, żyjąc w ich środku. Ten werset Saadiego rzuca więcej światła na różnicę:

  • Prawdziwą ścieżką Derwisza jest służenie człowiekowi, a nie różańce, dywany modlitewne i żebracki strój. Pozostań na tronie, ale bądź Derwiszem poprzez czystość życia. Wielcy ludzie osiągnęli chwałę, nosząc prawdziwe szaty Derwisza, jego cnotę, pod królewskim strojem.

Podobieństwo do Czterech Obowiązków Derwisza można znaleźć w Dziesięciu Obowiązkach doskonałego Sufiego, napisanych przez Saida Ali Ramadana. Dwa z nich zaginęły w rękopisie, ale pozostałe osiem to: Pokuta; Zadowolenie; Celibat; Zapomnienie o wszystkim poza Wiecznym; Skierowanie się ku Wiecznemu; Cierpliwość; Kontemplacja; Brak woli poza wolą Boga. Pierwsze z nich są prawie takie same jak obowiązki Derwisza. Ale dla perskich mistyków doskonały Derwisz był tylko krokiem do doskonałego Sufiego. Celem doskonałego Sufiego, który unosi się na skrzydłach Wiecznego do regionów daleko poza światem człowieka.

W ten sposób, wznosząc się ponad życie świata, mistycznie wypełniają słowa Proroka:

  • Zabij się, zanim umrzesz!

Ale tylko Sufi rozumieją te słowa w sensie mistycznym. Masowe muzułmanie znajdują w nich tylko nakaz zabicia lęku fizycznego i oddania życia za Proroka.

Artykuł ten częściowo opiera się na eseju w „Proceedings of the Archaeological Society of Moscow, Russia”.

źródło: „THE FOUR DUTIES OF A DERVISH” ;THEOSOPHICAL SOCIETY – AMERICAN SECTION, no. 17 MAY, 1894.


Księgi Bractwa Czystości (arab. Rasa’il Ikhwan al-Safa’, dosł. „Epistoły Braci Czystości”) to zbiór traktatów filozoficznych i religijnych, które zostały napisane przez tajemnicze bractwo intelektualistów i mistyków działających w X wieku w Basrze (dzisiejszy Irak). Bractwo Czystości (arab. Ikhwan al-Safa’) było tajną organizacją, której celem było pogłębianie wiedzy, samodoskonalenie oraz propagowanie harmonii między różnymi dziedzinami życia – w tym filozofii, religii, nauki i sztuki.

Księgi te są podzielone na 52 epistoły, które obejmują szeroki zakres tematów, od matematyki, astronomii, przyrody, przez etykę, po teologię i metafizykę. Celem autorów było zsyntetyzowanie różnych tradycji intelektualnych, takich jak neoplatonizm, filozofia grecka, islamska teologia oraz mistycyzm, w celu stworzenia wszechstronnego systemu wiedzy, który mógłby służyć zarówno duchowemu rozwojowi jednostki, jak i społecznemu dobru.

Bractwo Czystości miało także charakter esoteryczny – jego członkowie wierzyli w istnienie głębszej, ukrytej prawdy dostępnej jedynie dla tych, którzy są odpowiednio przygotowani duchowo i intelektualnie. Ich pisma były zatem przeznaczone nie tylko dla szerokiej publiczności, ale również dla wtajemniczonych, którzy mogli z nich czerpać wiedzę o głębszym znaczeniu rzeczywistości.

Chociaż Bractwo Czystości i jego dzieła były przez wieki przedmiotem kontrowersji, miały one istotny wpływ na rozwój myśli islamskiej, a także na późniejsze ruchy filozoficzne i religijne zarówno w świecie islamskim, jak i poza nim.